Procedury i strategie tłumaczeniowe - praktyczny przewodnik

Spis treści

Proces tłumaczenia jest procesem niezwykle skomplikowanym i wymaga nie tylko perfekcyjnej znajomości języka źródłowego i docelowego. Trzeba wiedzieć, że w każdym języku świata funkcjonują pewne wyjątkowe wyrażenia i konstrukcje, właściwe tylko dla niego. Ich sprawne przełożenie może być nie lada wyzwaniem dla tłumacza, ale z pomocą przychodzą mu tak zwane strategie i procedury tłumaczeniowe, które każdy tłumacz powinien znać.

Na czym polega praca tłumacza i jakie techniki stosuje on dla osiągnięcia najlepszego efektu tłumaczeniowego? Z jakimi trudnościami musi się zmierzyć w swojej codziennej pracy i jak dokonuje adaptacji lub modyfikacji technik na potrzeby tekstu?

Sprawdzone strategie tłumaczeniowe

Znajomość języka obcego nie polega wyłącznie na poznaniu wszystkich mieszczących się w nim słów - gdyby tak właśnie było, nauka języka angielskiego czy jakiegokolwiek innego nie stanowiłaby takiego wyzwania, jakim jest w rzeczywistości, a i sama praca tłumacza oraz przebieg procesu przekładu byłyby znacznie prostsze.

Dla praktyków przekładu zupełnie oczywisty jest fakt, który laikom zwykle umyka - mianowicie, że każdy rodzaj tekstu tłumaczy się zupełnie inaczej. O ile więc treści prawnicze czy medyczne powinny być tłumaczone z języka źródłowego wiernie, o tyle literatura czy poezja już niekoniecznie.

Poza tym tłumacz w swojej pracy często napotyka trudności związane z różnicami kulturowymi czy słowami i wyrażeniami szczególnie kłopotliwymi w przekładzie. Skuteczne strategie pozwalają mu sprawnie te trudności pokonać - tak, aby tekst docelowy był zrozumiały, a źródłowy nie został zbytnio przeinaczony.

Jakie więc metody tłumaczeniowe obowiązują w branży tłumaczeniowej i dlaczego ich stosowanie jest koniecznością w pracy tłumacza? Warto przeczytać, czym zajmuje się na co dzień i z jakimi problemami musi się zmierzyć każdy tłumacz.

Adaptacja

To strategia tłumaczeniowa, z której tłumacze korzystają powszechnie. Polega ona na dopasowaniu kultury języka źródłowego do języka docelowego. Dzięki takiemu zabiegowi przetłumaczony tekst jest zrozumiały dla czytelnika. Czasem polega to na zamianie dosłownie jednego tylko słowa, czasem wymaga przebudowy i dopasowania całego zdania.

Dobrym przykładem adaptacji tłumaczenia jest przekład Biblii na potrzeby Inuitów - zamiast "chleba naszego powszedniego" w tłumaczeniu znajdziemy "ryby naszej powszedniej". Lud ten bowiem - w przeciwieństwie do nas, Europejczyków - właśnie mięso ryb, a nie pieczywo traktuje jako podstawę swojej diety. Taka adaptacja czyni treść przekazu zrozumiałą, a w tekście źródłowym sens nie leży w rodzaju spożywanego pokarmu - to jedynie metafora i tak właśnie powinna być traktowana.

Ekwiwalent kulturowy

To kolejna strategia, z której często korzystają tłumacze. Polega ona na zastąpieniu pojęcia czy wyrażenia związanego z obyczajami i kulturą funkcjonującymi w języku źródłowym odpowiadającymi im wyrażeniami przystępnymi dla kultury i języka docelowego. Konieczność zastosowania takiego zabiegu jest związana z różnicami kulturowymi oraz normami społecznymi, które mogą być niezrozumiałe dla przedstawicieli innych kultur i narodowości.

Transferacja

Omawiając sprawdzone techniki tłumaczeniowe nie możemy pominąć najprostszej z nich - transferacji, czyli zapożyczenia - przeniesienia danego słowa z jednego języka do drugiego. To zdejmuje z tłumaczy konieczność tworzenia neologizmów lub dokonywania tłumaczenia opisowego. Do takich słów należą między innymi "lunch", "e-mail" czy "radio". Pochodzą z języka angielskiego i nie podlegają tłumaczeniu, są bowiem całkowicie zrozumiałe dla osób porozumiewających się w językach innych niż angielski.

Tłumaczenie opisowe

Tę strategię tłumaczenia stosuje się w przypadku słów nieprzetłumaczalnych, czyli takich, których nie da się przetłumaczyć w języku docelowym za pomocą jednego słowa - po prostu nie mają w nim swojego odpowiednika. W ten sposób tłumaczy się także słowa charakterystyczne dla danej grupy czy narodowości. Za pomocą opisu można przełożyć znaczenie tych pojęć na język docelowy.

Takie wyrażenia funkcjonują zarówno w obrębie języka angielskiego (na przykład "brunch" czy "pudding"), jak i języka polskiego ("kombinować", "bułka z masłem") oraz zapewne każdego innego języka na świecie. Dosłownie przetłumaczone nie miałyby żadnego sensu w języku docelowym, konieczne jest więc ich tłumaczenie opisowe.

Parafraza

Ta technika tłumaczeniowa nie cieszy się szczególnym uznaniem, wielu wybitnych teoretyków uznaje ją bowiem za zbyt daleko idącą ingerencję w oryginalny tekst. Opiera się ona na zmianie tekstu bez zmiany jego sensu czy kontekstu. Jest również dobrym sposobem na uniknięcie powtórzeń w tekście docelowym.

Neutralizacja

To rodzaj strategii opierający się na dopasowaniu pisowni słów do pisowni obowiązującej w języku przekładu. Pochodzące z języka angielskiego słowo "computer" przełożone na język polski zapisuje się jako "komputer". Podobnie jest z wyrazami: "cacao" - "kakao", "smartphone" - "smartfon".

Tłumaczenie nazw własnych

To również temat dość kontrowersyjny. W niektórych tłumaczeniach nazwa własna zastępowana jest jej odpowiednikiem występującym w języku docelowym (o ile takowy istnieje). I tak na przykład w niektórych tłumaczeniach postać Bilbo Bagginsa występuje jako Bilbo Bagienny. Nazwy własne to również nazwy miejscowości, imiona, nazwy instytucji czy miejsc - trudno wyobrazić sobie składne tłumaczenie tych słów.

Tłumaczenie słowo w słowo

Rolą tłumacza w tym przypadku jest przetłumaczenie tekstu słowo po słowie, z zachowaniem kolejności słów z tekstu źródłowego. Wadą takiego tłumaczenia jest w wielu przypadkach całkowicie niezrozumiały i absurdalnie brzmiący tekst docelowy, nie oddający sensu tekstu źródłowego.

Dublet tłumaczeniowy

To połączenie dwóch różnych technik tłumaczeniowych.

klocki z literami ułożonymi w słowo “procedure”

Procedury tłumaczeniowe

Procedury tłumaczeniowe można określić jako swego rodzaju plan, który usprawnia pracę tłumacza i pozwala mu dostarczać jego klientom najlepszej jakości tłumaczenia. To strategie mające na celu uniknięcie błędów jakościowych w oferowanych treściach. Szczególnie warto omówić strategie techniczne i organizacyjne, gdyż to one mają największy wpływ na jakość tłumaczenia.

Procedury techniczne

Cel tłumaczenia - niezależnie od tego, z jakiego rodzaju tekstem pracować ma tłumacz - jest jasny - to uzyskanie efektu w postaci tłumaczenia pozbawionego błędów jakościowych, językowych i merytorycznych. Aby go osiągnąć, tłumacz najpierw dokonuje gruntownej analizy języków źródłowego i docelowego oraz - jeszcze przed rozpoczęciem tłumaczenia - zgłębia tekst źródłowy. Dopiero po dokładnym zapoznaniu się z całością i każdym aspektem czekającego go wyzwania przechodzi do samego tłumaczenia.

Procedury organizacyjne

Tłumacz może także korzystać z różnych dostępnych procedur organizacyjnych. Najpierw musi jednak ustalić kierunek, w którym tłumaczenie powinno zmierzać. W tym celu porównuje tekst źródłowy z jego różnymi tłumaczeniami wykonanymi przez innych tłumaczy (jeśli tylko oczywiście taka możliwość istnieje). Następnie przychodzi czas na podjęcie decyzji co do samej organizacji pracy, a strategie są trzy:

tłumacz pracuje bez przerw,
tłumacz na bieżąco poprawia wszelkie błędy,
błędy nie są poprawiane, lecz pozostawiane do etapu korekty i tam poprawiane.

Od indywidualnych preferencji tłumacza zależy, która z tych strategii okaże się najlepsza. Każdy specjalista wypracowuje sobie w miarę nabywania doświadczenia własne procedury i strategie, które jego zdaniem najlepiej sprawdzają się w jego przypadku.

Zawsze jednak podstawą pracy tłumacza są opinie i procedury opracowane przez wybitnych znawców tematu; na ich bazie tłumacz może zbudować własne techniki i posługiwać się nimi w pewnym zakresie dowolnie.

Podsumowanie

Zawód tłumacza zdaje się nie mieć tajemnic - tak może jednak stwierdzić tylko ten, kto nigdy nie próbował samodzielnie przetłumaczyć tekstu z jednego języka na inny. Tak naprawdę jedynie odpowiednie strategie tłumaczeniowe (pomijając oczywiście doskonałą znajomość języków przez tłumaczy) sprawiają, że klienci biur tłumaczeń mogą liczyć na najwyższą jakość usług.