Język ukraiński i polski - podobieństwa i różnice

Mniejszość ukraińska jest jedną z najliczniejszych mniejszości narodowych w Polsce i jako jedna z dziewięciu została uznana w ustawie. Przed wybuchem wojny w Ukrainie w Polsce mieszkało ok. 1,5 miliona Ukraińców, obecnie ich liczbę szacuje się na około 3,2 miliona. Nic więc dziwnego, że z językiem ukraińskim spotkać się możemy prawie na każdym kroku. Etniczni Ukraińcy mieszkający w zachodniej części Ukrainy zwykle dość dobrze władają językiem polskim.

Osoby mówiące w języku polskim zwykle nie mają większych problemów ze zrozumieniem osób używających języka ukraińskiego - choć brzmienie, słownictwo i składnia tych języków są do siebie podobne, to jednak występują między nimi również istotne różnice. Jakie cechy języka ukraińskiego są zbieżne z cechami języka polskiego, a jakie różnice dzielą te języki?

Cechy wspólne w języku ukraińskim i polskim

Zarówno język ukraiński, jak i polski wywodzą się z tego samego języka prasłowiańskiego. Jednakże w wyniku postępującej na przestrzeni stuleci migracji Słowian w różnych kierunkach, wyodrębniły się z niego trzy grupy językowe. Język polski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich, natomiast ukraiński - do grupy języków wschodniosłowiańskich, podobnie jak języki rosyjski i białoruski. Pierwsze ślady istnienia znanego nam dziś języka ukraińskiego pochodzą z przełomu XII i XIII wieku. Warto jednak wiedzieć, że w kolejnych stuleciach ludność polska i ukraińska zamieszkiwały często wspólne tereny, a ich języki poddawane były nieustannej inercji historycznej, wpływając na siebie wzajemnie. Podobnie działo się zresztą także z innymi językami słowiańskimi - językiem rosyjskim, słowackim i białoruskim - choć ich podobieństwo do języka polskiego jest znacznie mniejsze. Podobieństwo między językiem polskim i ukraińskim łatwo jest wyjaśnić, zaglądając do atlasu historycznego - aż do początku XX wieku Polacy stanowili drugą po Ukraińcach pod względem liczby ludności grupę etniczną zamieszkującą tereny obecnej zachodniej Ukrainy. Taka bliskość jednego i drugiego narodu musiała mieć swoje konsekwencje.

Uważa się, że osoby porozumiewające się w różnych językach słowiańskich zawsze się "jakoś dogadają" - i rzeczywiście, ponad połowa zasobów słownictwa języka ukraińskiego i polskiego (niektórzy językoznawcy podają, że nawet 70%) jest wspólna. Poszczególne słowa poddane zostały oczywiście pewnym przekształceniom, ale zwykle w na tyle niewielkim stopniu, że bez problemu osoby porozumiewające się tymi dwoma językami rozpoznają trafnie ich znaczenie. Wspólne są na przykład słowa: szkoła, chleb, okulary, poduszka, szafa, sobota i wiele innych. Istnieją też oczywiście tzw. fałszywi przyjaciele (termin ten po raz pierwszy użyty został przez dwóch francuskich naukowców w 1928 roku), czyli wyrazy lub wyrażenia, które brzmią tak samo, równocześnie oznaczając coś zupełnie innego, np. sklep w języku ukraińskim oznacza po polsku piwnicę, a polska sofa w ukraińskim oznacza dywan. To sprawia, że nauka języka ukraińskiego jest z jednej strony znacznie łatwiejsza (bo duży zasób słów jest nam już doskonale znany), ale z drugiej wymaga pewnej czujności - łatwo bowiem o pomyłki językowe.

Jeśli chcesz nauczyć się mówić w języku ukraińskim, musisz uważać na fałszywych przyjaciół, czyli zjawisko homonimii. Występuje ono w obrębie każdego właściwie języka, także polskiego (wystarczy choćby podać jako przykład słowo "zamek", które - w zależności od kontekstu - może mieć przynajmniej 3 różne znaczenia). Tak samo jest między różnymi językami. Warto różnice te poznać, jeśli chce się porozumiewać po ukraińsku skutecznie. Jest to oczywiście niełatwa sprawa, trudno jest bowiem zapomnieć o znaczeniu dobrze znanych sobie słów i używać ich w odniesieniu do zupełnie innych niż zwykle zjawisk, obiektów czy uczuć. A pomyłki w najlepszym przypadku mogą doprowadzić do konsternacji rozmówcy.

Ciekawe są natomiast badania, które na łamach "Monitora Wołyńskiego" zaprezentowała dr Nadia Gergało - Dąbek, która jest wykładowczynią na Uniwersytecie Marii Curie - Skłodowskiej i lektorką języka ukraińskiego. W ramach badań wyodrębniono w języku ukraińskim 82 cechy, które następnie porównano z analogicznymi cechami występującymi w języku rosyjskim, białoruskim i polskim. Okazało się, że w języku polskim zbieżność dotyczyła 22 cech, w białoruskim - 29, a w rosyjskim jedynie 11. Język rosyjski jest więc znacznie odleglejszy od języka ukraińskiego niż język polski, co może być zaskakujące.

Różnice

Oczywiście różnic w obrębie obydwu języków również zabraknąć nie może - to przecież dwa różne języki, nawet jeśli w dużej mierze podobne do siebie.

Różnicą, która powinna zwrócić naszą uwagę, jest alfabet ukraiński - to cyrylica ukraińska (inna niż rosyjski alfabet, czyli cyrylica grażdanka). W języku polskim z kolei używamy alfabetu łacińskiego. Jeśli jednak chcesz nauczyć się skutecznie porozumiewać po ukraińsku lub rosyjsku, wcale nie musisz poznawać alfabetu i wymowy poszczególnych jego liter - do prowadzenia codziennych, towarzyskich rozmów wystarczy po prostu umiejętność słuchania i zapamiętywania.

Fonetyka - przeciętny Polak bez większych problemów rozszyfruje ukraińską mowę, choć prawdopodobnie zupełnie nie zrozumie osób rosyjskojęzycznych. Choć różnice w wymowie są wyraźne, to nie stanowią poważnej bariery we wzajemnej komunikacji - gwary kresowe stanowią pozostałość wpływu języka ukraińskiego na polski, a nie mamy przecież problemu z ich rozumieniem. Wymowa w języku ukraińskim jest bardziej melodyjna, śpiewna niż w języku polskim, a różnice dostrzegalne są przede wszystkim w wymowie spółgłosek.

Gramatyka języków polskiego i ukraińskiego także jest pod pewnymi względami różna. Podczas gdy w polskim mamy tylko 3 czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły), w ukraińskim są natomiast 4 czasy: przeszły, teraźniejszy oraz 2 przyszłe - prosty i złożony. W obydwu językach natomiast istnieje tzw. czas zaprzeszły, którego jednak nie używa się w mowie potocznej. Istotnym błędem, który popełniają Polacy próbujący mówić po ukraińsku i Ukraińcy próbujący mówić po polsku, jest stosowanie charakterystycznych dla swojego ojczystego języka zasad i reguł gramatycznych.

Badanie i poznawanie różnic między dwoma tak podobnymi do siebie językami jak polski i ukraiński jest zadaniem nie tylko fascynującym, ale też wymagającym zrozumienia zjawisk, które na przestrzeni dziejów zachodziły między dwoma licznymi narodami. Każdy z własną kulturą i przywiązaniem do swojej historii, bliskie sobie od zawsze, choć nadal tak różne.